Ne oluyorsa, nasıl oluyorsa, şehrin hayhuyu, kalabalıklar, yoğun trafik, şu bu, hepsi eriyor, iyice geriye çekiliyor; Peykhane Sokağı'nda daha bir iki adım, siz de Köprülüler çağına geri dönüyorsunuz. Bu zaman kaymasından hoşlandığımı da söylemeliyim.

O cumartesi, değerli dostlarla birlikte, Sâmiha Ayverdi'nin 'eser'ini söyleştik. Dilim döndüğünce, Sâmiha Ayverdi okumalarımı anlatmaya çalıştım.

Ayverdi'yi 22 Mart 1993 tarihinde kaybetmişiz.

Şimdi 1960'lara geri dönüyorum. Ankara Caddesi'ndeki sıra sı­ra kitabevlerinden kitaplar devşirdiğim günlere. Meselâ İnkılâp'tan Reşat Nuri'ler, Kerime Nadir'ler, Türkiye Yayınevi'nden Ab­dullah Ziya Kozanoğlu'nun tarihî romanları, Kanaat'tan Nahid Sır­rı Örik, Atlas Yayınevi Hüseyin Rahmi'leri yeniden yayımlıyor!..

Bazı kitabevlerinde eski basım kitaplar hâlâ bulunuyor. İşte, Gay­ret Kitabevi'nden, 1941 basımı, her nedense kapaksız, Ateş Ağacı. Ateş Ağacı Sâmiha Ayverdi'nin üçüncü romanıdır:

"Muhit değiştirmeyi ben, resimli bir kitabın sahifelerini çevirmeye benzetirim. Bakan göz hep aynı göz, çevrilen sahifeler hep aynı kitabın sahifeleridir. Fakat manzaralar ve dolayısıyla intibalar başkadır."

Fakat Ateş Ağacı, Ayverdi'den okuduğum ilk roman olmadı. Bir süre sonra, benden bir yaş büyük Mesihpaşa İmamı'nı bulmuştum. De­ğişen ortamda, artık yadırgadığı bir dünyada, Mesihpaşa İmamı'nın iç huzursuzluğunu kaleme getiren bu roman beni şaşırtmıştı. Zaten 1928 tarihli Yeşil Gece'den Mesihpaşa İmamı'na, o yirmi yıllık zaman diliminde, din adamının sancılarına eğilmiş başka ro­manımız da galiba yoktur.

Lise yıllarımda, hocam Rauf Mutluay'ın çantasından İbrahim Efendi Konağı'nın çıktığını hatırlıyorum. Mutluay, İbrahim Efendi Konağı için yazdı mı, hatırlayamıyorum. Biraz da Rauf Bey okuduğu için, İbrahim Efendi Konağı'nı hemen edinmiştim. Tuhaf ama yıl­larca okumadım.

1960'ların sonundan başlayarak, Türkiye, amansız bir sağ-sol 'kamplaşmasına' sürüklendi. Uzun 'yitik' yıllar. Birçoğumuz, o dönemde, hangi dalgalanıştaysak, o dalgalanışa yakın, yatkın kitap­larla haşır neşirdik. Meselâ sol, Tarık Buğra'yı, okuyorsa çekin­celerle okuyordu. Sağ için Nâzım Hikmet hâlâ vatan hainiydi. Var­lık Yayınları, Sabahattin Ali'nin bütün eserlerini yeniden yayımlı­yordu ama, bir zamanlar 'iktidar'ın hışmına uğramış "Sırça Köşk" masalını yayımlamayı göze alamayarak. Abdülhak Şinasi gibi 'âraf'takiler kimsenin ilgisini çekmezdi. Bugün herkesin okumak istediği Tanpınar'dan pek çok okur habersizdi.

Sâmiha Ayverdi de solda okunmayanlar arasındaydı.

Oysa 1950'ler böylesine kör bilinçli değilmiş. Memet Fuat'ın 1954 tarihli "Kadın Romancılar" yazısını örnek vereyim. Resimli Hayat dergisinde Müşerref Hekimoğlu'yla Nezihe Araz bir soruştur­ma düzenlemişler. Kadın romancılar, Mebrure Alevok, Bedia Altunay, Sâmiha Ayverdi, Muazzez Tahsin Berkand, Safiye Erol, Rikkat Köknar, Şükûfe Nihal ve Cahit Uçuk, Türkçe'nin geleceğini değerlen­diriyorlar, Memet Fuat "Seve seve okudum" diyor. Gerçi kadın ro­mancıların dil konusundaki görüşlerine katılmıyor, ama görmezden de gelmiyor:

"Sâmiha Ayverdi dili sanatlarla kıyaslıyor. Çadır mimarlığı­nı yaratan düşünceleri, duyguları anlatan diller ile taş mimar­lığını yaratan düşünceleri, duyguları anlatan diller arasında büyük ayrılıklar olduğuna, olması gerektiğine inanıyor."

Memet Fuat aynı görüşte değil; özenle tartışmaya çalış­mış. Sonra, git git, belki de 'birdenbire' bağ kopuyor. Bu kopuş, bizi, son yarım yüzyılın büyük çalkantılarına, acılarına sürük­lemiş.

1980 sonrasında Nezihe Araz'ın Etiler'deki yazı evine gidip geliyordum. Büro demiyorum, evi daha çok andırırdı. Nezihe Hanım'ın odasında üç duvar boydan boya kitaplıktı. İlk basımı 1952 tarihini taşıyan İstanbul Geceleri'ni karıştırıyordum bir gün, handiyse otuz yıl öncesinin eseri. Nezihe Araz "Mutlaka okumalı­sın" demişti. İbrahim Efendi Konağı'nı okumamış olmama hem şaşır­mış hem üzülmüştü. Yaşadığımız dönemin bilincindeydi, fazla kurcalamadı...

O öğleden sonra, Kubbealtı'na İstanbul Geceleri'ni de götür­düm, ilk sayfasında Nezihe Araz'ın imzası, bana hediye etmiş. Bu benzersiz kitabı çok severek okudum, çok da yararlandım. Bende Sâmiha Ayverdi okumak tutkusu İstanbul Geceleri'yle başladı diye­bilirim. Nice zamanlar onu okumaktan uzak duruşuma elbette üzül­düm. Kubbealtı'nda da söylediğim gibi, Sâmiha Ayverdi okumalarımı sevgili büyüğüm Nezihe Araz'a borçluyum.

Ayverdi'nin en güzel eserlerinden biri, bence, Bir Dünyadan Bir Dünyaya'dır. Yaşamöyküsünden izdüşümlerle örülü Bir Dünyadan Bir Dünyaya, bir yandan da, Sâmiha Ayverdi'nin iç dünyasına açı­lır. Daha çocukken, farklı hissedişler sarıp sarmalamış. Anadoluhisarı'nda geçen çocukluk, "tabiatın dilsiz dilindeki musikî"yle tanışır. "Deniz, ağaç, çiçek, kuş ve hayvan sürülerinin meydana getirdiği yekpâre ahenk kadar, insanoğlunun duygu zembereğini kı­mıldatacak daha üstün bir haz tanımıyordum." Bir an durakalır, siz de "yekpâre ahenk"le dolup taşarsınız.

"Akşam olup da yemek faslı başlamadan evvel kırların sesi başlardı. Bazen bunu büyükler de fark eder:

—Bu gece ağustosböcekleri gene pek coşkun... derlerdi.

Amma benim için bu tek veya çift notalı sesler, yalnız bö­ceklerin değil, kırların, ağaçların, kuşların hülâsa bütün bir tabiatın iç çekişi, nefes alışı, yaşadıklarının, canlı oldukları­nın belirtisi idi.

Şimdi düşünüyorum da belki bunlar başka bir şeyi terennüm ediyor, nebatî şuurlarının gücünce, bir hasret ve bir vuslatı ilân ediyorlardı."

"Kırların sesi", sonraları, nice zaman sonra yorumlanır: "Nice zaman sonra idrak ettim ki her yaradılmışın kendi kabiliyeti ölçüsünde bir hasreti ve vuslatı vardır."

Çocuk Sâmiha'nın Şehzadebaşı'na göçten evvel sonbaharı ince­den inceye izleyişi de, Bir Dünyadan Bir Dünyaya'nın çok hoş satırlarıdır.

Yazarın Boğaziçi'nde Tarih, Türk Tarihinde Osmanlı Asırları gibi eserleri, bizdeki kuru tarih yazıcılığına edebî itiraz diye de okunabilir. Edebî ve Mânevî Dünyası İçinde Fâtih demin andıklarıma bir başlangıçtır. 'Tarihi yaşatmak'tan söz açılacak­sa, üçü de dünden yarına örnek oluşturuyor.

Ayverdi külliyatı bildiğim kadarıyla henüz bütünlenmedi. Ölümünden sonra yayımlanan Sâmiha Ayverdi mektupları, özellikle siyaset adamlarına yazılmış, her biri âdeta çığlıklı mektuplar yarın daha başka dikkatler ve yazıklanışlarla okunacak, mektuplar kitabında yer alan, siyasetçilerce kaleme alınmış bazı cevap­lar ise, öyle sanıyorum ki, büsbütün iç burkacak...

2005'te okurla buluşan Mülâkatlar'da, "... hem de çok münzevîsiniz, darılmayın bayağı kızıyorum size" diyen Necip Fazıl'a Sâmiha Ayverdi'nin yanıtı beni çok etkiliyor; o yanıtla noktalıyorum:

"... Ben hayat vazifemi kendi âlemimin hususî havası içinde kurmuşum, kâfi işte."  

27 Mart 2010